Het thema van de zonnewijzer in Beesd is ‘Mercator’

De man die onze GPS laat werken

Dit jaar vieren we de 500^ste verjaardag van Mercator. Hij werd geboren in het Vlaamse stadje aan de Schelde Rupelmonde en zou vooral als cartograaf wereldfaam verwerven. Maar niet tegenstaande zijn hoge ouderdom is hij actueler dan ooit. Onze moderne navigatie systemen zijn gebaseerd op zijn ontdekkingen en wetenschappelijke ontwikkelingen. Daarnaast kunnen we hem als voorbeeld stellen voor onze jeugd, onze hedendaagse samenleving van tolerantie en onze Europese maatschappij.

Maar wie was die man?

De Cremer

Hubert De Cremer, een eenvoudige schoenmaker, verliet met zijn familie in de winter van 1512 zijn geboortedorp, het Duitse Gangelt, en keerde terug naar het stadje van zijn voorouders Rupelmonde. Ze namen hun intrek in het plaatselijke Sint Jans Gasthuis, een hotel waar reizigers en pelgrims konden overnachten, waar Huberts broer, Gijsbrecht De Cremer kapelaan was. Op 5 maart 1512 beviel Huberts echtgenote, Emerentia, van een zoon. Ze gaven hem de naam Gerard. Gerard groeide op in zijn geboortedorp en ontving er zijn eerste lessen. Daarna studeerde hij achtereen volgens aan het college van de Broeders van het Gemene Leven in ’s-Hertogenbosch en aan de Katholieke Universiteit te Leuven.

Leuven

In 1532 behaalde hij het diploma van licentiaat in de filosofie. In de periode van reformatie, godsdienstoorlogen en inquisitie was dit een zeer gevoelig onderwerp. Daarom schakelde hij over naar de geografie en de cartografie, wetenschappen die na de ontdekking van Amerika en het maken van alsmaar grotere zeereizen, meer in de markt lagen. Het was bij Gemma Frisius, een instrumentenbouwer en de uitvinder van de driehoeksmeetkunde, dat hij zich in deze wetenschappen bekwaamde. Als humanist en wetenschapper verlatijnste hij, naar de gewoonte van die tijd, zijn naam in Gerardus Mercator Rupelmundanus. In 1536 huwde Mercator met Barbara Schellekens en vestigde hij zich definitief in Leuven als cartograaf en instrumentenbouwer.

Gevangenis

Het ging de familie Mercator voor de wind. Hij werkte als cartograaf en vervaardigde in 1537 zijn eerste kaart, die van het Heilig Land. Om in het onderhoud van zijn gezin te voorzien vervaardigde de hij astrolabia, zonnewijzers en diverse wetenschappelijke instrumenten voor zijn beschermheren Kardinaal Antoon De Granvelle en Keizer Karel. Aan dit geluk kwam echter plots een einde. Bij een razzia is Leuven in 1544, op zoek naar vermeende ketters en afvallige rooms-katholieken, was Mercator toevallig op bezoek in Rupelmonde om een erfenis te regelen. Men interpreteerde dat als een vlucht. In Rupelmonde werd hij aangehouden op betichting van ketterij en opgesloten in de beruchte Waterburcht. Door de persoonlijke tussenkomst van Keizer Karel werd hij uiteindelijk na 6 maanden weer vrijgelaten en keerde hij terug naar zijn familie in Leuven.

Duisburg

Terug in Leuven zet hij zijn werk als cartograaf en instrumentenbouwer verder. In 1552 kreeg Mercator een aanbieding van de Duitse stad Duisburg om daar een universiteit op te richten en vertrok hij met zijn gezin naar het tolerantere Duisburg. Na meer dan 50 jaar huwelijk overleed in 1586 zijn vrouw Barbara. Een jaar later huwde hij met de weduwe van de burgemeester van Duisburg, Gertrude Vierlings. Mercator overleed op 2 december 1594 op 82 jarige leeftijd. Mercator was een polyvalente wetenschapper.

Amerika

Aanvankelijk was het de Duitse Cartograaf Waldseemüller die op zijn wereldkaart “Universalis Cosmographia” (1507) het toen bekende zuidelijke deel van de nieuwe wereld de naam af van de ontdekkingsreiziger “Amerigo Vespucci”. Omdat de namen van alle continenten vrouwelijk zijn gebruikte hij “Amerika” wat de vrouwelijke vorm is van Amerigo. Op zijn beroemde hartvormige wereldkaart “Orbis imago” (1538) gaf Mercator als eerste ook het noordelijke deel van het nieuwe continent de naam “Amerika”. De inwoners van o.a. USA en Canada danken dus hun naam aan Mercator.

Magnetische Noorden

Veel bijval kende zijn kaart van Vlaanderen “”Flandriale Discripto” (1540) vervaardigd in opdracht van de Vlaamse kooplui. Ondertussen deed Mercator onderzoek naar het magnetische noorden. Op zijn eerste aardglobe (1541) duidde hij in de buurt van de Noordpool het “Magnetum Insula” of magnetische noorden aan.

Wetenschappelijke instrumenten

Om de navigatie op zee te verbeteren en de nieuw ontdekte gebieden op te meten vervaardigde Mercator diverse instrumenten. Astrolabia, armillairsferen, zonnewijzers en landmeetkundige instrumenten waren de voornaamste. Zijn belangrijkste opdrachtgever was Keizer Karel.

Italiek schrift

Om zijn kaarten te voorzien van een duidelijk en leesbaar schrift ontwikkelde hij een nieuw lettertype. In 1541 publiceerde hij een handboek voor “Italiek” of “cursief schrift”, lettertypes die we nog steeds gebruiken.

Atlas

De laatste jaren van zijn leven vervaardigde Mercator een groot aantal kaarten van de toen bekende wereld. Hij bundelde ze in een boek en gaf het de naam “Atlas” een naam die we nog steeds gebruiken voor een kaartenboek. Het immense werk werd pas een jaar na zijn overlijden uitgegeven door zijn zoon Romulus. Later werden alle kopergravures opgekocht door de Nederlandse uitgever en cartograaf Judocus Hondius. Tot meer dan 100 jaar na de dood van Mercator werden de beroemde “Mercator – Hondius atlassen” uitgegeven.

Mercatorprojectie

Veruit zijn meest baanbrekend werk was de ontwikkeling van een nieuw systeem om de wereldbol op een plat vlak te tekenen. In 1492 werd door Columbus het nieuwe continent “ Amerika” ontdekt. In de zestiende eeuw werden de wereldzeeën alsmaar intenser bevaren op zoek naar nieuwe gebieden. Om de zeekaarten en hun gebruik te verbeteren ontwierp Mercator een nieuwe projectie de zgn. “Mercatorprojectie” of de “Projectie van de wassende breedtes” (1569). Alhoewel de proporties van de continenten niet juist zijn weergegeven bleek deze ontdekking fenomenaal te zijn.

GPS

De ontwikkeling van de Mercatorprojectie was zo baanbrekend dat ze nog steeds gebruikt wordt. Ondanks onze hoogtechnologische uitvindingen is zijn systeem nog steeds niet verbeterd. Integendeel, in de ruimtevaart wordt het systeem gebruikt en alle zeekaarten worden er in weer gegeven. Onze moderne navigatiesystemen zoals GPS zijn gebaseerd op de Mercatorprojectie.

Symbool

Gerardus Mercator is een voorbeeld voor onze hedendaagse jeugd. Als zoon van een eenvoudige schoenlapper uit een klein stadje aan de Schelde heeft hij het door hard werken en grote inzet gebracht tot wereldburger en een van de grootste wetenschappers aller tijden. Hij bewees dat het niet belangrijk is waar dat je geboren wordt of welke afkomst je hebt maar dat je door het geloof in eigen kunnen en hard werken, ieder op zijn niveau, kunt slagen in het leven.

Toekomst uit verleden

Mercator was in vele opzichten en merkwaardig man. Door zijn vrienden werd hij omschreven als een rustige man met een sobere levensstijl. Hij werd 82 jaar oud wat in de 16^de eeuw een respectabele ouderdom was en met zijn eerste vrouw Barbara vierde hij zijn gouden huwelijksverjaardag. Hij was een polyvalente wetenschapper en zijn inzichten en wetenschappelijke ontwikkelingen beïnvloeden nog steeds ons dagelijks leven. Daarnaast was hij het slachtoffer van de zestiende eeuwse intolerantie wat hem in de gevangenis deed belanden. Zijn filosofische ideeën en zijn belangstelling en openheid naar andere religieuze opvattingen lagen mede aan de basis van zijn verhuis naar het tolerantere Duisburg. Zijn ruimdenkendheid wordt nog steeds geprezen.

In Rupelmonde hebben we in het vorige Mercatorjaar in 1994 de zgn. Mercatormeridiaan aangelegd die door zijn standbeeld loopt. Een meridiaan is een denkbeeldige lijn die van noord naar zuid loopt en de aarde in twee gelijke delen verdeeld. Maar de Mercatormeridiaan staat voor tolerantie en is integendeel een verbindingslijn tussen verschillende culturen en rassen.

Laten we, Mercator indachtig, in de toekomst niet meer dezelfde fouten maken en mensen van andere culturen en ideeën opsluiten in gevangenissen. Laat ons beginnen in dit Mercatorjaar.

Julien Lyssens, mede-initiator en adviseur zonnewijzer Beesd